Ustalenie ojcostwa jest procesem prawnym, którego celem jest potwierdzenie biologicznego ojcostwa dziecka. Powodzenie takiego procesu ma duże znaczenie dla ochrony prawnej dziecka i jego relacji z ojcem, dlatego warto zyskać pełne zrozumienie jego wymogów i procedur. Jak w praktyce wygląda ustalenie ojcostwa oraz jakie kroki prawne należy wobec tego podjąć?
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje trzy sposoby ustalenia ojcostwa:
Gdy dziecko urodziło się podczas trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. Jednakże domniemania tego nie stosuje się, jeżeli urodziło się po upływie 300 dni od orzeczenia separacji (art. 62 § 1 KRO).
Na podstawie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 6.11.1967 r., I CR 355/67 okres 300 dni liczony jest od momentu uprawomocnienia się wyroku rozwodowego, który powoduje ustanie małżeństwa, a nie od momentu ogłoszenia wyroku. Jeżeli zatem dziecko urodziło się po ogłoszeniu wyroku rozwodowego ale przed jego uprawomocnieniem, to uważa się, że dziecko urodziło się w trakcie trwania małżeństwa. Warto również wskazać, że niezależnie od istnienia pożycia małżeńskiego czy pozostawania w separacji faktycznej domniemanie ojcostwa zawsze istnieje.
Co istotne termin 300 dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa jest terminem oznaczonym w dniach, a zatem kończy się on z upływem ostatniego dnia (art. 111§ 1 KRO). Zaś na podstawie art. 115 KRO, jeżeli koniec terminu do wykonania czynności przypada na dzień wolny od pracy, termin upływa dnia następnego. Jeżeli zatem koniec terminu na niedzielę, termin upływa w poniedziałek.
W razie śmierci jednego z małżonków małżeństwo ustało z chwilą wskazaną w akcie zgonu. Jeżeli małżeństwo ustało na skutek uznania za zmarłego termin 300 dniowy, w którym obowiązuje domniemanie liczy się od dnia wskazanego w postanowieniu jako data śmierci męża matki.
Co ważne bez znaczenia dla tego domniemania pozostaje sporządzenia aktu urodzenia oraz jego treść. Jak wskazał SN w wyroku z 10.04.1969, II CR 59/69 „okoliczność, że w akcie urodzenia dziecka figuruje nazwisko innego mężczyzny niż mąż matki, nie czyni bezprzedmiotowym wniesie powództwa o zaprzeczenie ojcostwa przez męża matki, gdyż w wyniku takiego aktu domniemanie z art. 62 § 1 KRO nie zostało obalone.
W przypadku obalenia domniemania ojcostwa matki męża sporządza się nowy akt urodzenia, jeżeli sąd opiekuńczy tak postanowi. Jeżeli sąd nie postanowił o sporządzeniu nowego aktu urodzenia, do aktu urodzenia dołącza się wzmiankę dodatkową w zakresie danych wynikających z orzeczenia sądu.
W sytuacji jednak gdy dziecko urodziło się przed upływem 300 dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa, ale po zawarciu przez matkę dziecka drugiego małżeństwa, domniemywa się, że pochodzi ono od drugiego męża. Tak też ustawodawca wychodzi z założenia, że co do zasady ojcem jest drugi małżonek. Należy podkreślić, że prawo rodzinne chroni drugie małżeństwo, wykluczając możliwość wniesienia nadzwyczajnych środków zaskarżenia, jeżeli po uprawomocnieniu się orzeczenia strona zawarła nowy związek małżeński (szerzej Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy – Komentarz G. Jędrejek, Warszawa 2017).
Obalenie tego domniemania może nastąpić tylko w drodze powództwa o zaprzeczenie ojcostwa.
Ustawodawca w art. 73 KRO wskazał 4 formy uznania ojcostwa:
Co należy podkreślić w praktyce uznanie ojcostwa wymaga dwóch oświadczeń: mężczyzny uznającego swoje ojcostwo oraz matki dziecka, która potwierdza, że oświadczenie mężczyzny jest zgodne z prawdą. Oba oświadczenia muszą zostać złożone niezależnie od sposobu uznania.
Oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa może złożyć osoba, która ukończyła 16 lat i nie istnieją podstawy do całkowitego ubezwłasnowolnienia. Jednakże jeżeli osoba ta nie ma pełnej zdolności do czynności prawnej może złożyć to oświadczenie tylko przed sądem opiekuńczym. (art. 77 KRO).
Co istotne uznanie ojcostwa nie może nastąpić po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Jeżeli dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności, uznanie ojcostwa może nastąpić w ciągu roku od dnia, w którym mężczyzna składający oświadczenie o uznaniu ojcostwa dowiedział się o śmierci dziecka, nie później jednak niż do dnia, w który dziecko osiągnęłoby pełnoletność (art. 76 KRO).
Zgodnie z art. 18 p.a.s.c. oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa może być złożone przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego.
Oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa dokumentuje się w formie protokołu, który podpisują rodzice i kierownik urzędu stanu cywilnego. Jednakże matka nie musi być obecna przy oświadczeniu składanym przez mężczyznę. Może ona złożyć oświadczenie potwierdzające oświadczenie ojca w ciągu 3 miesięcy. Termin potwierdzenia uznania ma charakter zawity, po upływie którego dochodzi do wygaśnięcia uprawnienia. Jako termin prawa materialnego nie może zostać przywrócony. Zgodnie z art. 112 kc termin oznaczony w miesiącach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było – w ostatnim dniu tego miesiąca.
Kierownik urzędu stanu cywilnego odmawia przyjęcia oświadczeń koniecznych do uznania ojcostwa ( a więc zarówno mężczyzny od którego dziecko pochodzi, jak i matki dziecka), jeżeli uznanie jest niedopuszczalne albo jeżeli powziął wątpliwość, co do pochodzenia dziecka (art. 73 § 3 KRO).
Ta „niedopuszczalność” jest związana z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, np. oświadczenie chce złożyć osoba, która nie ukończyła 16 lat lub osoba, co do której zachodzą podstawy do całkowitego ubezwłasnowolnienia. Zaś sformułowanie „powziął wątpliwość” nie jest przypadkowa. Kierownik urzędu stanu cywilnego nie może bowiem powołać się na wątpliwości, które powziął przed dokonaniem czynności (szerzej (szerzej Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy – Komentarz G. Jędrejek, Warszawa 2017).
Zgodnie z art. 18 p.a.s.c. oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa może być złożone także przed konsulem. Konsul, który przyjął oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa, przesyła niezwłocznie protokół kierownikowi rzędu stanu cywilnego właściwemu do sporządzenia aktu urodzenia. Oświadczenie o uznaniu ojcostwa złożone przed konsulem rejestruje kierownik urzędu stanu cywilnego właściwy ze względu na miejsce sporządzenia katu urodzenia, a jeżeli uznanie następuje przed urodzeniem się dziecka – kierownik urzędu stanu cywilnego właściwy ze względu na miejsce sporządzenia aktu urodzenia matki dziecka, a gdy rejestracja aktu urodzenia matki dziecka nie nastąpiła na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej – kierownik urzędu stanu cywilnego właściwy dla miasta stołecznego Warszawy.
Niezależnie od sposobu uznanie dziecka może nastąpić przed urodzeniem się dziecka, po urodzeniu się dziecka, przy sporządzaniu aktu urodzenia oraz przed przeniesieniem do organizmu kobiety komórek rozrodczych pochodzących od anonimowego dawcy albo zarodka pochodzącego z komórek rozrodczych pochodzących od anonimowego dawcy.
Ustawodawca w art. 74 KRO wprowadził szczególną formę uznania ojcostwa. W razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu matki dziecka lub mężczyzny, od którego dziecko pochodzi (a więc nie dotyczy to sytuacji zagrożenia życia dziecka. W takim przypadku uznanie może nastąpić przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego) oświadczenie niezbędne do uznania ojcostwa może zostać zaprotokołowane przez notariusza albo złożone do protokołu wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy. – art. 74 § 1 KRO.
Protokół podpisuje osoba, która przyjęła oświadczenie oraz osoba, która je złożyła, chyba że nie może ona go podpisać. Przyczynę braku podpisu należy wskazać w protokole (art. 74 § 2 KRO). Protokół zawierający oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa powinien być niezwłocznie przekazany do urzędu stanu cywilnego właściwego do sporządzenia aktu urodzenia dziecka (art. 74 § 3 KRO).
Jeżeli oświadczenie konieczne do uznania ojcostwa zostało złożone przed urodzeniem dziecka poczętego, lecz nieurodzonego, protokół zawierający to oświadczenie jest przekazywany do urzędu stanu cywilnego właściwego ze względu na miejsce sporządzenia aktu urodzenia matki dziecka lub do urzędu stanu cywilnego właściwego dla miasta stołecznego Warszawy – gdy rejestracja urodzenia matki nie nastąpiła na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 74 § 4 KRO).
Powództwo o ustalenie ojcostwa może wytoczyć dziecko, jego matka oraz domniemany ojciec dziecka (art. 84 § 1 KRO).
Matka ani domniemany ojciec nie mogą wytoczyć powództwa o ustalenie ojcostwa po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Jeżeli dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności, matka oraz domniemany ojciec mogą wytoczyć powództwo o ustalenie ojcostwa do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność (art. 84 § 2 KRO).
Dziecko lub matka wytacza powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko domniemanemu ojcu, a jeżeli ten nie żyje, przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy (art. 84 § 3 KRO). Zaś domniemany ojciec dziecka wytacza powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko dziecku i matce. Jeżeli matka dziecka nie żyje, powództwo wytacza się przeciwko dziecku, a jeżeli dziecko nie żyje przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy (art. 84 § 4 KRO). W razie śmierci dziecka, które wytoczyło powództwo o ustalenie ojcostwa, ustalenia ojcostwa mogą dochodzić jego zstępni ((art. 84 § 5 KRO).
Na podstawie art. 96 ust. 1 pkt 1 u.k.s.c. nie ma obowiązku uiszczania kosztów sądów strona dochodząca ustalenia ojcostwa. Zgodnie z art. 96 ust. 4 u.k.s.c w wypadku, gdy powództwo o ustalenie ojcostwa okaże się oczywiście bezzasadne, sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie może obciążyć powoda nieuiszczonymi kosztami sądowymi, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy.
Sprawy o ustalenie ojcostwa zalicza się do spraw ze stosunku między rodzicami, a dziećmi, które są rozpoznawane w procesie w postępowaniu odrębnym (art. 453 kpc). Zgodnie z art. 42 kpc powództwo o ustalenie ojcostwa wytacza się wyłącznie przed sąd miejsca zamieszkania powoda, jeżeli brak jest podstaw do wytoczenia powództwa według przepisów o właściwości ogólnej, o której mowa w art. 27 kpc (powództwo wytacza się przed sąd I instancji, w okręgu którego pozwany ma miejsce zamieszkania).
