Jeżeli ojcostwo zostało ustalone w wyniku domniemania pochodzenia dziecka z małżeństwa, mąż matki może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi, nie później jednak niż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności (art. 63 KRO).
Co ważne w razie śmierci męża matki czynna legitymacja procesowa nie przysługuje spadkobiercą męża matki (orzeczenie SN z 16.11.1951r, C 291/51).
Należy zwrócić uwagę, iż co do zasady pełnoletność uzyskuje się z chwilą ukończenia 18 roku życia, jednakże na podstawie art. 10§2 kc małoletni uzyskuje pełnoletność przez zawarcie małżeństwa i nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa. Ustawodawca dopuszcza możliwość wyrażenia zgody przez sąd opiekuńczy na zawarcie małżeństwa prze kobietę, która ukończyła 16 lat (art. 10§1 kc).
Co ważne ustawodawca nie wprowadza wymogów, co do sposobu dowiedzenia się o urodzeniu dziecka . Brak jest również wymogów, co do osoby, od której mąż matki powziął tą wiadomość. Może być to zarówno żona, jak i osoba trzecia. Nie budzi jednak wątpliwości, ze poinformowanie o urodzeniu dziecka musi być wyraźne. Jak wskazał SN w wyroku z 20.05.1971 r., I CR 145/71 wymogu takiego nie spełnia zdawkowe, przerywane, w formie żartu udzielenie informacji. Dla określenia biegu terminu powyższe zachowanie ma znaczenie, ponieważ zdaniem SN mąż ma obowiązek sprawdzenia informacji, a bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym spełniając obowiązek potwierdzenia uzyskanych informacji, dowiedziałby się o urodzeniu dziecka. Podobnie, gdy mąż dowiedział się, że żona jest w ciąży z innym mężczyzną powinien zainteresować się w przyszłości kiedy żona urodzi dziecko (wyrok SN z 18.01.1984 r., I CR 398/83). Bieg terminu rozpocznie się bowiem od dnia, w którym mąż przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć, że żona urodziła dziecko innego mężczyzny (szerzej Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy – Komentarz G. Jędrejek, Warszawa 2017).
Zaprzeczenie ojcostwa przez męża matki całkowicie ubezwłasnowolnionego
Jeżeli mąż matki został całkowicie ubezwłasnowolniony z powodu choroby psychicznej lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, na które zapadł w ciągu terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, powództwo może wytoczyć jego przedstawiciel ustawowy (art. 64§1 KRO).
Termin do wytoczenia tego powództwa wynosi rok od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego, a jeżeli przedstawiciel ustawowy dowiedział się, że dziecko nie pochodzi od męża matki, po upływie tego terminu – rok od dnia, w którym dowiedział się o tej okoliczności (art. 64§1 KRO). Jeżeli przedstawiciel ustawowy męża całkowicie ubezwłasnowolnionego nie wytoczył powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, mąż może wytoczyć powództwo po uchyleniu ubezwłasnowolnienia. Termin do wytoczenia tego powództwa wynosi rok od dnia uchylenia ubezwłasnowolnienia, a jeżeli mąż dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi, po upływie tego terminu – rok od dnia, w którym dowiedział się o tej okoliczności.
Należy zaznaczyć, że art. 64 KRO daje możliwość dochodzenia roszczenia tylko osobie całkowicie ubezwłasnowolnionej, a więc nie ma zastosowania, gdy mąż matki został częściowo ubezwłasnowolniony.
Zaprzeczenie ojcostwa przez męża matki chorego psychicznie
Jeżeli mąż matki zapadł na chorobę psychiczną lub innego rodzaju zaburzenie psychiczne w ciągu terminu do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa i mimo istnienia podstaw do ubezwłasnowolnienia całkowitego nie został ubezwłasnowolniony, może on wytoczyć powództwo w ciągu roku od ustania choroby lub zaburzenia (art. 65 KRO).
W art. 65 KRO ustawodawca uregulował sytuację, w której mąż matki nie został ubezwłasnowolniony całkowicie, mimo istnienia do tego przesłanek. Wytaczając powództwo mąż matki będzie musiał udowodnić, że zachowany został termin zawity do wytoczenia powództwa tzn. że w ciągu biegu do wytoczenia powództwa zapadł na chorobę psychiczną lub doznał zaburzenia psychicznego, które sprawiły, że nie był w stanie kierować swoim postępowaniem, przy czym ustawodawca nie wprowadził żadnych szczególnych regulacji, co do postępowania dowodowego. Jednakże należy przyjąć, że konieczne w takim wypadku będzie dopuszczenie dowodu z opinii biegłego psychiatry w celu stwierdzenia po pierwsze, czy w ciągu biegu terminu do wytoczenia powództwa maż matki nie był w stanie z powodu choroby psychicznej lub innego zaburzenia kierować swoim postępowaniem, a nadto, czy w chwili wytoczenia powództwa ustały przyczyny całkowitego ubezwłasnowolnienia. Odpowiedź negatywna na drugie pytanie będzie determinować zawiadomienie przez sąd z urzędu prokuratora, który wystąpi z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie, zaś proces o zaprzeczenie ojcostwa zostanie zawieszony do czasu zakończenia postępowania o ubezwłasnowolnienie (zob. Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy – Komentarz G. Jędrejek, Warszawa 2017).
Legitymacja bierna w procesie o zaprzeczenie ojcostwa
Mąż matki powinien wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa przeciwko matce i dziecku, a jeżeli matka nie żyje przeciwko dziecku (art. 66 KRO).
W procesie o zaprzeczenie ojcostwa dziecko jest reprezentowane przez kuratora ustanowionego przez sąd opiekuńczy.
Sposób zaprzeczenia ojcostwa
Zaprzeczenie ojcostwa następuje przez wykazanie, że mąż matki nie jest ojcem dziecka (art. 66 KRO).
Ciężar udowodnienia tego faktu spoczywa zgodnie z art. 6 kc na powodzie, przy czym może to nastąpić za pomocą wszelkich środków dowodowych. Niemniej SN wielokrotnie podkreślał, iż od czasu istnienia dowodu przyrodniczego w postaci badań DNA, który w sposób pewny może zarówno wykluczyć ojcostwo, jak i wskazać z prawdopodobieństwem równym praktycznie pewności, kto jest ojcem dziecka przede wszystkim ten właśnie dowód powinien jako pierwszy być przeprowadzony w sprawach o pochodzenie dziecka.
Należy podkreślić, że zgodnie ze stanowiskiem SN nie sposób przyjąć, że pobranie jakiegokolwiek materiału indywidualizującego genotyp mogło dojść bez zgody osoby, której badanie takie dotyczy. Należy tu stosować art. 306 kpc (który wprawdzie dotyczy tylko grupowego badania krwi) zgodnie z którym pobranie krwi w celu jej badania może nastąpić jedynie za zgodą osoby, której krew ma być pobrana, a jeżeli osoba ta nie ukończyła 13 lat lub jest ubezwłasnowolniona całkowicie – za zgodą jej przedstawiciela ustawowego. W przypadku braku zgody na pobranie materiału genetycznego sąd ocenia jakie znaczenie nadać odmowie przedstawienia przez stronę dowodu lub przeszkodom stawianym przez nią w jego przeprowadzeniu wbrew postanowieniu sądu (art. 233 § 2 kpc).
Nie jest jednak dopuszczalne zaprzeczenie ojcostwa, jeżeli dziecko urodziło się w wyniku procedury medycznie wspomaganej prokreacji, na którą mąż matki wyraził zgodę (art. 233 § 2 kpc).
Legitymacja czynna matki
Matka może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa swojego męża w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi, nie później jednak niż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności (art. 69§1 KRO).
Termin do wytoczenia przez matkę powództwa o zaprzeczenie ojcostwa swojego męża jest terminem zawitym prawa materialnego, nie podlega przywróceniu. Powództwo wytoczone po upływie tego terminu podlega oddaleniu. W takiej sytuacji pozostaje jej jedynie możliwość zwrócenia się do prokuratora, by wytoczył takie powództwo na podstawie art. 86 KRO z uwagi na dobro dziecko lub ochronę interesu społecznego.
Matka powinna wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa przeciwko mężowi i dziecko, a jeżeli mąż nie żyje przeciwko dziecku (art. 69§2 KRO).
Zgodnie ze stanowiskiem SN przepis art. 70§1 kpc nakłada na sąd obowiązek zwrócenia się do sądu opiekuńczego o ustanowienie kuratora w sprawie, w której ustanowienie przedstawiciela ustawowego powinno nastąpić z urzędu. W sprawach o zaprzeczenie ojcostwa obowiązek taki istnieje, jeżeli pozwanym jest dziecko małoletnie. Stosownie bowiem do art. 98§2 KRO i 99 KRO dziecko w takim procesie powinien reprezentować kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.
Legitymacja czynna dziecka
Dziecko po osiągnięciu pełnoletności może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziało się, że nie pochodzi od męża swojej matki. Jeżeli dziecko dowiedziało się o tej okoliczności przed osiągnieciem pełnoletności, termin do wytoczenia powództwa biegnie od dnia pełnoletności (art. 70 §1 KRO).
Termin do wytoczenia przez dziecko powództwa o zaprzeczenie ojcostwa jest również terminem zawitym, który sąd musi uwzględnić z urzędu. Po upływie tego terminu powództwo podlega oddaleniu.
Dziecko powinno wytoczyć powództwo przeciwko mężowi swojej matki i matce, a jeżeli matka nie żyje przeciwko jej mężowi. Jeżeli mąż matki nie żyje, powództwo powinno być wytoczone przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy (art. 70 §2 KRO).
Zaprzeczenie ojcostwa po śmierci dziecka
Zaprzeczenie ojcostwa po śmierci dziecka nie jest dopuszczalne, chyba że dziecko zmarło po wszczęciu postępowania (art. 70¹ §1 KRO). Co istotne w razie śmierci dziecka, które wytoczyło powództwo zaprzeczenia ojcostwa mogą dochodzić jego zstępni.