Zasada równości udziałów
Zgodnie z art. 43 § 1 KRO oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Przepis ten wprowadza zasadę równości udziałów w majątku wspólnym małżonków po ustaniu wspólności majątkowej. Ta zasada dotyczy zarówno ustawowego, jak i umownego ustroju majątkowego (art. 48 KRO), chyba że małżonkowie w umowie majątkowej określili inne udziały w majątku wspólnym. Reguła równości udziałów obowiązuje niezależnie od stopnia przyczynienia się każdego z współmałżonków do jego powstania. U jej podstaw legła troska o równouprawnienie małżonków w stosunkach majątkowych po ustaniu wspólności majątkowej, w szczególności w sytuacjach, gdy jeden z małżonków zajmował się wychowaniem dzieci i wspólnym gospodarstwem domowym. Zasada równości udziałów nie jest jednak bezwzględna. Bowiem mogą wystąpić sytuacje, iż równy podział majątku wspólnego małżonków byłby krzywdzący dla jednego z nich. Dlatego art. 43 § 2 KRO daje możliwość każdemu z małżonków żądać ustalenia przez sąd nierównych udziałów w majątku wspólnym, o ile zostaną spełnione przesłanki wskazane w tym przepisie.
Przesłanki ustalenia nierównych udziałów
W myśl art. 43§2 KRO z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku.
W pierwszej kolejności należy wskazać, iż żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym dotyczy całego majątku wspólnego małżonków. Zatem nie można żądać ustalenia nierównych udziałów tylko w poszczególnych składnikach tego majątku (postanowieni SN z 27.06.2003 r. IV CKN 278/01, OSNC 2004, nr 9, poz. 146).
Należy zwrócić uwagę, iż wprawdzie art. 43§2 KRO mówi jedynie o możliwości ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, orzecznictwo dopuszcza w wyjątkowych sytuacjach pozbawienie małżonka całego udziału w majątku wspólnym (SN post. Z 3.12.1968 r., III CRN 100/68, OSNC 1969, nr.11, poz. 205).
Art. 43§2 KRO przewiduje dwie przesłanki warunkujące możliwość ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym. Pierwsza to niejednakowy sposób przyczynienia się małżonków do powstania tego majątku. Drugą stanowią ważne powody. Obie przesłanki muszą być spełnione łącznie i pozostawać w określonej relacji. Z jednej strony żadne ważne powody nie uzasadniają same w sobie ustalenia nierównych udziałów jeżeli stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego był równy. Z drugiej zaś strony różny stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego może być brany pod uwagę tylko, gdy zachodzą ważne powody (por. Sądowe Komentarze Praktyczne, Małżeńskie Prawo Majątkowe, red. J. Ignaczewski Warszawa 2014).
Termin „przyczynianie się” małżonków do powstania majtku wspólnego należy rozumieć nie tylko działania małżonków prowadzące bezpośrednio do powiększania składu majątku wspólnego, ale także całokształt ich starań o założoną przez zawarcie małżeństwa rodzinę i zaspokajania jej potrzeb. O stopniu tego przyczynienia się nie decyduje wyłącznie wysokość zarobków lub innych dochodów osiąganych przez małżonków. Do jego określenia ma znaczenie także np. nakład pracy przy wychowywaniu dzieci we wspólnym gospodarstwie domowym - art. 43 § 3KRO (por. Sądowe Komentarze Praktyczne, Małżeńskie Prawo Majątkowe, red. J. Ignaczewski Warszawa 2014).
Zagadnienie jak rozumieć te „ważne powody”, które mogą lec u podstaw określenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym jest istotnie skomplikowane. Niemniej u jego podstaw leży założenie, że tylko w małżeństwie prawidłowo funkcjonującym usprawiedliwione są równe udziały w majątku wspólnym, pomimo że małżonkowie przyczyniali się do jego powstania w różnym stopniu. Opiera się ono na więzach osobistych i gospodarczych między małżonkami oraz na obowiązku wzajemnej pomocy. To założenie jednak upada, gdy małżonek rażąco lub uporczywie naruszał swe obowiązki wobec rodziny bądź doprowadził do zawinionego rozkładu pożycia, choćby znalazł on wyraz jedynie w separacji faktycznej. Tak więc kwestia winy może mieć też znaczenie przy ocenie „ważnych powodów”. Bowiem przyjmuje się, iż art. 43 § 2 KRO nie może działać na niekorzyść małżonka, któremu nie można przypisać winy, że działał na niekorzyść rodziny (post. SN z 27.06.2003 r., IV CKN 278/01, OSNC 2004, nr 9, poz. 146). W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy wyjaśnił, iż „ważne powody” w rozumieniu art. 43 § 2 KRO nie zachodzą w każdym przypadku faktycznej nierówności przyczyniania się małżonków do powstania majątku wspólnego, lecz wówczas gdy małżonek przeciwko któremu zostało skierowane żądanie ustalenia nierównego udziału . w sposób rażący lub uporczywy nie przyczyniał się do powstawania majątku wspólnego stosownie do posiadanych możliwości zarobkowych. W konsekwencji przy ocenie istnienia „ważnych powodów” należy mieć na względzie całokształt postępowania małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania ciążących na nich obowiązków względem rodziny, którą przez swój związek założyli (post. SN z 05.10.1974 r., III CRN 190/74, nr 11, poz. 189).
Żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym może zostać zgłoszone w toku postępowania o podział majątku wspólnego lub też zawarte w odrębnym powództwie.
Problematyczną kwestią jest pytanie o przedawnienia roszczenia o ustalenie nierównych udziałów. Zagadnienie to do dziś budzi rozbieżności w doktrynie i orzecznictwie. Punktem wyjścia niewątpliwie musi być odpowiedź na pytanie, czy to roszczenie zmierza do ukształtowania prawa, czy też jest roszczeniem majątkowym. W tym ostatnim bowiem przypadku ulegałoby ono przedawnieniu na ogólnych zasadach wynikających z art. 117 i nas. KC. Podczas gdy cechą żądania ukształtowania prawa jest to, zmierza ono do stworzenia nowego stanu lub przekształcenia istniejącego stosunku prawnego. SN w orzeczeniu z 02.03.1972 stanął na stanowisku, iż żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym ma charakter majątkowy i podlega ogólnym terminom przedawnienia (uchwała SN III CZP100/71, lex nr 1379). Odmienne stanowisko zajął SN w uchwale z 22.11.1972 stwierdzając, że roszczenie ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym nie ulega przedawnieniu, gdyż ma charakter żądania ukształtowania prawa. Zmierza ono bowiem do zmiany stosunku prawnego wynikającego z art. 43§1 KRO, a polegającego na równych udziałach małżonków w majątku wspólnym i do ukształtowania tego stosunku w odmienny sposób tj. przyznania małżonkom nierówny sposób w wysokości ustalonej przez sąd (szerzej Sądowe Komentarze Praktyczne, Małżeńskie Prawo Majątkowe, red. J. Ignaczewski Warszawa 2014).