I. Obowiązek przyczyniania się do zaspokojenia rodziny w trakcie trwania małżeństwa
Zawarcie małżeństwa prowadzi do powstania stosunku prawnego składającego się z praw podmiotowych zarówno o charakterze majątkowym, jak i nie majątkowym. Małżonkowie mają obowiązek współdziałania w trakcie trwania małżeństwa. Celem współdziałania jest zapewnienie bytu rodzinie, której źródłem jest małżeństwo.
Jedną z form współdziałania jest obowiązek dostarczenia środków w celu prawidłowego funkcjonowania rodziny. Obowiązek ten został skonkretyzowany w art., 27 KRO: oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił praz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokojenia potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym.
Wysokość świadczenia
Ustawodawca nie wskazuje jednoznacznych kryteriów, które pozwalałyby ustalić wysokość świadczenia. W uchwale z 13.10.1976 r, III CZP 49/76 SN uznał, „że małżonkowi przysługuje roszczenie do współmałżonka na podstawie art. 27 KRO o zaspokojenie swych potrzeb w zakresie odpowiadającym zasadzie równej stopy życiowej”. Wysokość świadczenia będzie zatem zależna od dochodów osiąganych przez małżonka, który nie spełnia obowiązku wskazanego w art. 27 KRO. Na podstawie art. 27 KRO można dochodzić zaspokojenia bieżących i przyszłych potrzeb rodziny, ale nie potrzeb przeszłych (zob. wyrok SN z 07.07.2000, III CKN 1015/00). Żądanie dostarczenia środków utrzymania na zasadzie art. 27 KRO musi podlegać ocenie na tle wszystkich okoliczności danego przypadku (uchwała SN z 07.08.1974 r. III CZP 46/74, OSNC 1975, nr 12, poz. 160). Wprawdzie z art. 27 KRO można wywieść zasadę egalitaryzmu małżonków, ale nie może być ona rozumiana w ten sposób, że niezależnie od okoliczności sumuje się dochody małżonków, dzieli się je na dwie równe części i zasądza odpowiednią sumę dla tego, który uzyskuje niższe dochody. Przy ustaleniu wysokości roszczenia musi być wzięta pod uwagę nowa sytuacja w jakiej znaleźli się małżonkowie na skutek zerwania pożycia, która z zasady zmienia zakres potrzeb i wydatków obojga małżonków. Nie można bowiem nie brać pod uwagę tego, że po zerwaniu pożycia małżeńskiego potrzeby małżonków będą pokrywany oddzielnie, przy czym ich zarobki z reguły nie ulegną zmianie (uchwała SN z 07.06.1972, III CZP 43/72, OSNC 1972, nr 11, poz. 198). Należy też zwrócić uwagę, że np. takie okoliczności jak ponoszenie przez małżonka wyłącznego ciężaru utrzymania córki, nie prowadzenie wspólnego gospodarstwa, czy korzystanie przez jednego małżonka z majątku dorobkowego mogą przesądzić o uznaniu, iż obowiązek przyczyniania się do zaspokojenia rodziny małżonek wykonuje należycie (uchwała SN z 16.12.1987 r., III CZP 91/86, OSNC 1988, nr 4, poz. 42).
Należy zwrócić uwagę, iż SN w uchwale z 16.12.1987 r. III CZP 91/86 wskazał, iż art. 27 KRO i art. 28 KRO służą do zaspokojenia potrzeb rodziny jak całości. A zatem świadczenie to służy zaspokojeniu potrzeb wszystkich członków rodziny, w tym drugiego małżonka (szerzej Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy – Komentarz G. Jędrejek, Warszawa 2017,). Zgodnie z powołaną uchwałą „małżonek może dochodzić zaspokojenia potrzeb rodziny na zasadzie art. 27 KRO zarówno wtedy, gdy rodzinę tworzą małżonkowie i dzieci będące na ich utrzymaniu, jak i wtedy, gdy w rodzinie dzieci takich nie ma”.
Separacja faktyczna, a roszczenie z art. 27 KRO
W orzecznictwie SN istnieje rozbieżność poglądów, co do tego, czy separacja faktyczna stanowi przeszkodę do zasądzenia świadczenia na podstawie art. 27 KRO.SN
W starszym orzecznictwie SN (z lat 70-tych XX w.) przeważał pogląd, iż faktyczna separacja nie stoi na przeszkodzie zasądzeniu świadczenia z art. 27 KRO. Tak np. SN w uchwale z 13.10.1976 r., III CZP 49/76 stwierdził, iż „okoliczność, że małżonek pozostający w separacji faktycznej i nie obarczony obowiązkiem wychowywania dzieci, jest zdolny do pracy zarobkowej i bądź pracuje, bądź ma możność taką pracę uzyskać, sama przez się nie pozbawia roszczenia do współmałżonka na podstawie art. 27 KRO w zakresie odpowiadającym równej stopie życiowej”. Natomiast w wyroku SN z 23.01.1975 r., III CRN 369/74 czytamy: „małżonek nie może uchylić się od obowiązku z art. 27 KRO w ten sposób, że bez uzasadnionej przyczyny opuści rodzinę. Istniejący bowiem w małżeństwie układ stosunków nie może być samowolnie przekreślony przez jednego małżonka” (szerzej Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy – Komentarz G. Jędrejek, Warszawa 2017).
W nowszym orzecznictwie SN można zauważyć zdanie przeciwne. Tak np. w wyroku z 28.01.1998 r., II CKN 585/97 czytamy: „separacja faktyczna może uzasadniać oddalenie powództwa o świadczenie z art. 27 KRO. Analizując przepis art. 27 KRO pod kontem jego funkcji, można w takiej sytuacji bronić poglądu, że więzi rodzinne między małżonkami de facto już nie istnieją, a tym samym wygasł obowiązek przewidziany w tym przepisie”. Podobnie wypowiedział się SN w wyroku z 26.05.1999: „obowiązek przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny (art. 27 KRO)ustaje w wypadku separacji faktycznej małżonków bezdzietnych bądź małżonków, których dzieci na skutek usamodzielnienia się nie pozostają z nimi we wspólnym gospodarstwie domowym”
Postępowanie sądowe
Powództwo z art. 27 KRO jest dochodzone w trybie procesowym i należy je wytoczyć przed sądem rejonowym (art. 17 pkt 4 kpc) właściwym dla miejsca zamieszkania pozwanego lub osoby uprawnionej (art. 32 kpc).
Co istotne strona dochodząca świadczenia z art. 27 KRO nie ma obowiązku ponoszenia kosztów sądowych (art. 96 ust 1 pkt 2 uksc)
II. Obowiązek przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny w czasie trwania procesu rozwodowego lub procesu o separację
W takcie procesu rozwodowego małżonek może dochodzić roszczeń o przyczynianie się do zaspokojenia potrzeb rodziny w trybie zabezpieczenia na podstawie art. 445 kpc. W czasie trwania procesu o rozwód lub o separację nie może być wszczęta odrębna sprawa o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty pomiędzy małżonkami albo pomiędzy nimi, a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi, co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód (lub o separację). Pozew lub wniosek o zabezpieczenie w takiej sprawi sąd przekaże sądowi, w którym toczy się proces o rozwód lub o separację (art. 445§1 kpc). Zaś postępowanie o zaspokojenie potrzeb rodziny lub o alimenty wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód (lub o separację) ulega z urzędu zawieszeniu z chwilą wytoczenia powództwa o rozwód (lub o separację), co do świadczeń za okres od jego wytoczenia) – art. 445§2 kpc.
III. Obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami
Z chwilą uprawomocnienia wyroku rozwodowego między rozwiedzionymi małżonkami powstaje obowiązek alimentacyjny, jeżeli zostaną spełnione przesłanki z art. 60 KRO. Zakres tego obowiązku zależy od formy rozwiązania małżeństwa.
Roszczenia tego można dochodzić już w postępowaniu rozwodowym, albo potem przed sądem rejonowym.
Alimenty między rozwiedzionymi małżonkami w przypadku nie orzekania o winie stron
W przypadku orzeczenia rozwodu bez orzekania o winie stron małżonek rozwiedziony, który znajduje się w niedostatku może żądać od drugiego rozwiedzionego małżonka środków utrzymania w zakresie odpowiadającym jego usprawiedliwionym potrzebom oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego (art. 60 §1 KRO).
W orzecznictwie przyjęto pogląd, iż pojęcie niedostatku oznacza zarówno brak jakichkolwiek środków utrzymania, jak i sytuację, kiedy posiadane środki nie wystarczają na zaspokojenie usprawiedliwionych potrzeb (zob. wyrok SN z 05.07.2000 r, I CKN 226/00). Z kolei usprawiedliwione potrzeby to takie, których zaspokojenie zapewni uprawnionemu normalne warunki bytowe, odpowiednie do jego stanu zdrowia i wieku (wyrok SN z 07.09.2000, I CKN 872/00). Jednakże podkreśla się, iż rozwiedziony małżonek domagający się alimentów w pierwszej kolejności powinien w pełni wykorzystywać wszelkie swoje możliwości w celu uzyskania dochodów niezbędnych do zaspokojenia własnych usprawiedliwionych potrzeb (szerzej (szerzej Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy – Komentarz G. Jędrejek, Warszawa 2017).
Należy zwrócić uwagę, iż w przypadku orzeczenia rozwodu bez orzekania o winie stron obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami wygasa z upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu (jedynie w wyjątkowych okolicznościach sąd na żądanie uprawnionego może przedłużyć ten termin). Wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego powoduje też zawarcie przez uprawnionego małżonka nowego małżeństwa – art. 60§3 KRO.
Alimenty między rozwiedzionymi małżonkami w przypadku orzeczenia rozwodu z winy obydwojga małżonków
W przypadku orzeczenia rozwodu z winy obydwojga małżonków przesłanką żądania alimentów jest znajdowanie się w niedostatku. Jednakże w tym przypadku obowiązek ten nie wygasa z upływem określonego czasu, ma on charakter bezterminowy (jedynie zawarcie ponownego małżeństwa przez uprawnionego powoduje wygaśnięcie tego obowiązku).
Alimenty między rozwiedzionymi małżonkami w przypadku orzeczenia rozwodu z wyłącznej winy jednego małżonka
Małżonek uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia nie może od drugiego małżonka żądać alimentów.
Jeżeli jeden z małżonków został uznany za niewinnego rozkładu pożycia, zaś rozwód pociągnął za sobą istotne pogorszenie jego sytuacji materialnej, sąd na żądanie małżonka niewinnego może, orzec że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest do przyczyniania się w odpowiednim zakresie do zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku.
Jak wskazał SN w wyroku z 29.01.1998 r., I CKN 498/97 „przy ocenie pogorszenia, czyli porównywaniu położenia materialnego współmałżonka niewinnego przed rozwodem z położeniem po rozwodzie – sąd powinien brać pod uwagę tę sytuację materialną, jaką małżonek niewinny w czasie trwania małżeństwa powinien był mieć zgodnie z przepisami (art. 23 i 27 KRO), a nie tą, jaką faktycznie miał w następstwie nieprawidłowego i niewłaściwego postępowania współmałżonka, który np. ograniczał swoje realne możliwości zarobkowe albo skąpił środków na zaspokojenie potrzeb rodziny”. Wynika z powyższego, że przy ocenie, czy nastąpiło istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, należy brać pod uwagę warunki materialne tego małżonka, jakie miałby gdyby drugi małżonek spełnił należycie swoje obowiązki i gdyby małżonkowie kontynuowali pożycie.
Obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego nie jest ograniczony w czasie, jedynie zawarcie ponownego małżeństwa przez małżonka niewinnego.